1869 թուականին Կուտինայի մէջ աշխարհ եկաւ մանուկ մը, որ ապագային պիտի դառնար իր ժողովուրդին հանճարը։
Կոմիտասն էր։
Սողոմոն Սողոմոնեան ծնաւ 149 տարի առաջ այսօր՝ 26 Սեպտեմբեր 1869-ին։
Նոյն տարին, Կոմիտասէն ու Կուտինայէն շատ հեռու, Լոռիի Դսեղ գիւղին մէջ ծնաւ հանճար մը եւս, որ ապագային պիտի դառնար իր ժողովուրդին իմաստունը։
Թումանեանն էր։
Յովհաննէս Թումանեան ծնաւ 149 տարի առաջ՝ 19 Փետրուար 1869-ին։
Այս երկու մանուկները իրենց ծնունդներով միաւորեցին Արեւելեան եւ Արեւմտեան Հայաստանները ու գծեցին մեր հոգեւոր Հայրենիքի անծայրածիր սահմանները։
Կոմիտասի Պերլինի համերգէն ետք, Պերլինի օփերայի տնօրէնը անձամբ կը հրաւիրէ զինք իբր օփերայի գլխաւոր երգիչ։ Սակայն Կոմիտաս կը պատասխանէ. «Իմ երգիչի կարողութիւնները մէկ նպատակի միայն կը ծառայեն, մեծ ժողովուրդիս երգն ու երաժշտութիւնը ծանօթացնել երաժշտական աշխարհին եւ ապացուցել, որ հայ ստեղծագործ ժողովուրդը սկզբնական դարերէն ունեցեր է իր ինքնուրոյն երգն ու երաժշտութիւնը։»
Կոմիտասը լոկ երաժիշտ չէր։ Ան նաեւ մեծ ուսուցիչ եւ դաստիարակ էր։ Ուսուցիչներուն կը խրախուսէր. «Ուսուցիչ պարոննե՛ր եւ քոյրե՛ր, զգուշութեամբ ու երկիւղածութեամբ մօտեցէ՛ք դաստիարակութեան գործին։ Խիստ փափուկ պաշտօն մըն է ձերը։ Դաստիարակելու կոչուած էք սերունդ մը, որ ապագայ ազգն է. սխալ ուղղութեամբ ազգ մը կը խորտակէք։»
Անձամբ, միշտ թերի անուանած եմ այն մարդոց, որոնք կ՚ըսեն. «Մեզի պէտք են նոր Կոմիտասներ, նոր Թումանեաններ։» Ո՛չ։ Անկարելի է։ Ազգ մը կրնայ բազմաթիւ հանճարներ ունենալ, ինչպէս մենք ունեցած ենք ու ունինք, սակայն ազգ մը չի կրնար եւ պէտք չէ ձգտի նոյն հանճարներու ծնունդը։
Իսկ ե՞րբ մենք կը հասնինք իրենց նպատակին։ Կը հասնինք այն ժամանակ, երբ մենք կը կարդանք այն հանճարներու ստեղծագործութիւնները, խրատները կամ խօսքերը։ Ուշադի՛ր։ Միայն կարդալ չէ, կարդալ ու հասկնալ։
Հասկնալ Կոմիտասը։ Հասկնալ Թումանեանը։ Կարելի՞ է արդեօք։ Չեմ գիտեր։
Բայց ե՛ս հասկցած եմ զանոնք, թէեւ մանկական անմեղ անգիտակցութեամբ, երբ առաջին անգամ լսած եմ «Կաքաւիկ» երգը։
Մանուկ հասակիս, մանկական պատկերացումով, հիացած եմ այս երգով (եւ դեռ կը հիանամ)։ «Կաքաւիկ» երգին խօսքերը կը գրէ Յովհաննէս Թումանեան ու երաժշտութիւնը կը յօրինէ Կոմիտաս Վարդապետ։
Երկու ստեղծագործութիւններու միացմամբ կը գրաւեն մանուկի մը սիրտը, որ երգին բանաստեղծութեան եւ երաժշտութեան ծննդավայրէն եւ ծննդեան թուականէն շա՛տ հեռու կը գտնուէր։
Հանճարութիւնը այս է կարծեմ։
Յիշատակն արդարոց օրհնութեամբ եղիցի։
